Bohaterem tej filozoficznej powieści Witolda Gombrowicza jest trzydziestoletni Józio, któremu śni się, że został cofnięty do czasów gimnazjum. W trakcie tego „snu na jawie”, ubrany w szkolny mundurek, walczy przeciwko upupianiu, czyli narzucaniu jemu i innym uczniom ról – czyli tzw. „gęb”. Gęby te to nic innego jak wtłaczane pod pozorem nowoczesności, swobody obyczajowej formy konformizmu społecznego. Jego potyczki z resztą świata kończą się ”kupą” wobec czego, za namową swojego szkolnego kolegi „Miętusa” ucieka w poszukiwaniu „człowieka bez formy”. Groteskowy dystans wobec świata i psychologiczny rozdźwięk pomiędzy dorosłością a niedojrzałością bohatera gwałtem przebranego za uczniaka - są źródłem specyficznego komizmu tej powieści, a także jej adaptacji telewizyjnej.